Jeomorfolojiye Giriş
Jeomorfoloji, karalar üzerinde ve denizaltında yer kabuğunun yüzeyinde görülen şekilleri inceleyen, oluşum ve evrimlerini açıklayan, bunları kendi yöntembilimi içerisinde sınıflandıran, coğrafi dağılım ve gruplandırmalarını nedenleriyle birlikte araştıran bir bilim dalıdır. Türkçeye "yer şekilleri bilimi" olarak çevrilebilecek bu disiplin, yeryüzünün biçimsel özelliklerini ve bu şekillerin nasıl oluştuğunu araştırır. Fiziksel coğrafyanın bir alt alanı olup, jeoloji bilimiyle birçok ortak noktada birleşmektedir.
Jeomorfolojinin Kapsamı ve Amacı
Jeomorfoloji bilimi, dünya üzerinde var olan bütün yeryüzü şekillerini inceler. Bu incelemeye karalarda ve denizlerin en iç kısımlarında oluşan şekiller de dahildir. Jeomorfolojinin temel amacı, yeryüzü şekillerinin kökenini, evrimini ve günümüzdeki dağılımını anlamaktır. Bu doğrultuda şu sorulara yanıt aranır: Yeryüzü şekilleri nasıl oluşur? Bu şekiller zaman içinde nasıl değişir? Hangi faktörler bu değişim sürecini etkiler? İnsan faaliyetleri yeryüzü şekillerine nasıl müdahale eder?
Jeomorfolojik Süreçler ve Faktörler
Jeomorfoloji, genellikle "Yapı + Süreç + Zaman" şeklinde formüle edilebilir.
- Yapı (Strüktür): Enerjisini yerkabuğunun içinden alan iç kuvvetlerin oluşturduğu kayaç özellikleri (litoloji) ile yerkabuğunda meydana gelen hareketlerin (tektonik) yer şekli oluşumuna etkilerini inceler.
- Süreç: Enerjisini Güneş'ten alan dış kuvvetlerin katı yerkabuğunu parçalaması, ayrıştırması, taşıması ve biriktirmesi şeklinde gerçekleşen yer şekli oluşumlarını inceler. Aşınım ve birikim süreçlerini ele alması nedeniyle “Dinamik Jeomorfoloji” olarak da ifade edilebilir.
- Zaman: Yeryüzü şekillerinin oluşum ve gelişim sürelerini kapsar. Bu süreçler bazen yüzlerce hatta binlerce yıl sürebilir, bazen de çok kısa bir sürede gerçekleşebilir.
Jeomorfolojinin Alt Dalları ve Uygulama Alanları
Jeomorfoloji kendi içinde çeşitli alt dallara ayrılır. Bunlardan bazıları şunlardır:
- Flüviyal Jeomorfoloji: Akarsuların oluşturduğu şekilleri inceler (örneğin vadiler, delta ovaları).
- Karsik Jeomorfoloji: Karstik arazilerdeki çökelme ve çözülme süreçlerini ele alır (mağaralar, obruklar).
- Eoliyal Jeomorfoloji: Rüzgarın oluşturduğu şekiller üzerinde yoğunlaşır (kumullar, lös araziler).
- Glasyal Jeomorfoloji: Buzulların etkisiyle oluşan yer şekillerini araştırır (morain, sirk).
- Volkanik Jeomorfoloji: Volkanlar ve lav akıntılarıyla şekillenen arazi yapılarıyla ilgilenir.
- Kıyı Jeomorfolojisi: Deniz kıyılarında oluşan yapılar (lagün, falez) bu alanın kapsamındadır.
Uygulamalı jeomorfoloji, jeomorfolojik bilgilerin insana fayda sağlamasına yönelik araştırmalara öncelik verir. Jeomorfolojik bilgiler; doğal afet risklerinin belirlenmesinden tarım ve yerleşim alanlarının planlanmasına, erozyon tespitinden heyelan risk alanlarının belirlenmesine kadar geniş bir alanda kullanılır. Jeomorfologlar, kayaların ayrışması, kütle hareketleri, erozyon, su yönetimi, bölge planlaması ve afet yönetimi gibi konularda çalışmalar yaparlar.
İlişkili Bilim Dalları
Jeomorfoloji, coğrafyanın alt dallarından biri olmasının yanı sıra, jeoloji, klimatoloji, hidroloji, pedoloji, biyoloji ve mühendislik gibi birçok bilim dalıyla da yakından ilişkilidir ve bu alanlardan yararlanır.