Telmih Sanatının Tanımı ve Kökeni
Telmih, Arapça kökenli bir kelime olup, sözlük anlamı “göz ucuyla bakmak, işaret etmek, üstü kapalı söylemek, sezdirmek”tir. Edebiyat terimi olarak ise, bir söz sırasında herkesçe bilinen bir olaya, kişiye, kıssaya, atasözüne, efsaneye veya tarihi bir hadiseye dolaylı yoldan işaret etme, onu hatırlatma sanatıdır. Bu nedenle “hatırlatma sanatı” olarak da bilinir.
Telmih, özellikle Divan edebiyatı ve halk edebiyatında yaygın olarak kullanılmış, günümüzde de edebi eserlerde yerini koruyan önemli bir söz sanatıdır. Amacı, anlatımı güçlendirmek, derinlik katmak ve okuyucunun zihninde çağrışımlar uyandırarak metnin etkisini artırmaktır.
Telmihin Özellikleri ve İşlevi
Telmih sanatının temel özellikleri şunlardır:
- Çağrışıma Dayalıdır: Telmih, okuyucunun veya dinleyicinin genel kültürüne ve ortak hafızasına hitap eder. Anımsatılan durum veya kişi uzun uzadıya açıklanmaz; bir veya iki kelimeyle ifade edilir.
- Gizli Benzetme İlişkisi: Anlatılan duygu veya düşünce ile işaret edilen olay arasında genellikle gizli bir benzetme veya anlam ilişkisi bulunur. Bu, metne katmanlı bir anlam derinliği kazandırır.
- Bilgi Birikimi Gerektirir: Telmihin başarılı olabilmesi için, hem yazarın hem de okuyucunun gönderme yapılan olay veya kişi hakkında bilgi sahibi olması gerekir. Aksi takdirde telmih anlaşılamaz ve amacına ulaşamaz.
Divan edebiyatında telmih konusu olarak genellikle dini hikayeler, peygamber kıssaları (Hz. Yusuf, Hz. Musa, Hz. Adem gibi), din büyükleri, Kur'an ayetleri ve mesnevi kahramanları tercih edilmiştir. Daha sonraki dönemlerde ise Yunan mitolojisi ve Batı destanlarından da telmihler yapılmıştır.
Telmih Örnekleri
Telmih sanatına verilebilecek bazı yaygın örnekler şunlardır:
- “Leyla gelin oldu, Mecnun mezarda” dizesinde, herkesçe bilinen “Leyla ile Mecnun” aşk hikayesine gönderme yapılır.
- “Atamız elma çaldı cennetten” ifadesi, Hz. Adem ve Havva’nın cennetten kovulmasına neden olan olayı hatırlatır.
- “Seyretti hava üzere denir taht-ı Süleyman” dizesi, Hz. Süleyman’ın havada uçtuğuna inanılan tahtına işaret eder.
- “Lale Devri çocuklarıyız biz…” cümlesi, Osmanlı tarihindeki meşhur Lale Devri dönemini anımsatır.
Bu örneklerde görüldüğü gibi, telmih, birkaç kelimeyle geniş bir anlam dünyasını okuyucunun zihnine taşıyarak edebi metinlere zenginlik katan güçlü bir sanattır.