Tezhip, Arapça kökenli bir kelime olup "altınlamak" veya "yaldızlamak" anlamına gelir. Bu sanat, yazma eserlerin, levhaların ve sayfaların yaldız ve çeşitli renkli boyalar kullanılarak süslenmesiyle icra edilir. Tezhip, sadece altınla yapılan süslemeleri değil, aynı zamanda toprak boyalarla yapılan ince kitap tezyinatını da kapsar.
Tezhip Sanatının Tarihsel Gelişimi
Tezhip sanatının kökenleri Orta Asya'da Uygur Türklerine kadar uzanır. Türklerin tarih sahnesine çıktıkları ilk devirlerden itibaren örnekleri görülen bu sanat, Büyük Selçuklu, Anadolu Selçuklu ve Beylikler dönemlerinde gelişerek Anadolu'ya ulaşmıştır. En parlak dönemini ise Osmanlı İmparatorluğu zamanında yaşamıştır. Özellikle Fatih Sultan Mehmet ve Kanuni Sultan Süleyman dönemleri (1520-1566) tezhip sanatının zirveye ulaştığı çağlardır. Bu dönemlerde altın yoğun olarak kullanılmış ve lacivert renk öne çıkmıştır. Matbaanın icadıyla el yazması eserlere olan rağbetin azalması, tezhip sanatının gelişimini yavaşlatmıştır.
Müzehhip ve Kullanım Alanları
Tezhip sanatını icra eden erkek sanatçılara "müzehhip", kadın sanatçılara ise "müzehhibe" adı verilir. Tezhip, genellikle hat sanatının etrafının bezenmesi amacıyla kullanılmış, günümüzde ise tek başına pano olarak da değerlendirilmektedir. Başlıca kullanım alanları şunlardır:
- Kur'an-ı Kerim ve diğer el yazması kitapların sayfaları (zahriye, serlevha, sure başları, hatime).
- Hat levhaları ve murakkalar.
- Fermanlar, beratlar ve tuğralar.
- Mimari süslemeler ve çeşitli dekoratif objeler.
Tezhip Sanatında Kullanılan Motifler
Tezhip sanatında zengin ve stilize edilmiş motifler kullanılır. Bu motifler, doğadaki unsurların sanatsal bir yorumuyla oluşturulur. Başlıca motif çeşitleri şunlardır:
- Rumi: Genellikle stilize edilmiş hayvan figürlerinden, özellikle kanat, kuyruk ve pençe gibi unsurlardan esinlenen, eğrisel hatlara sahip motiflerdir. Anadolu Selçuklu döneminde yaygın olarak kullanılmıştır.
- Hatayi: Bitkisel kökenli, yoğun bir şekilde üsluplaştırılmış, hayal ürünü çiçek formlarıdır. Bir çiçeğin dikine kesitinin stilize edilmiş halidir.
- Penç: Bir çiçeğin kuşbakışı görüntüsünün üsluplaştırılarak çizilmesiyle elde edilen motiflerdir. Yaprak sayısına göre farklı isimler alabilir.
- Bulut: Çin sanatından gelen, ejderhanın ağzından çıkan buharın tasviri olarak başlayan, Türk sanatında ise gökyüzündeki bulut düşünülerek stilize edilmiş motiflerdir.
- Münhani: Eğrisel hatların sıkça kullanıldığı, bitkisel kökenli olmayan motiflerdir.
- Natüralist Çiçekler (Şükufe): Kara Memi üslubuyla 16. yüzyılda tezhip sanatına giren, lale, gül, karanfil gibi çiçeklerin daha az stilize edilerek, dalında yaprağıyla birlikte işlendiği motiflerdir.
Tezhip Teknikleri ve Malzemeleri
Tezhip sanatında farklı teknikler uygulanır. Bunlardan bazıları "klasik (düz) tezhip", "halkari" (sadece altınla yapılan gölgeli süsleme), "zer ender zer" (altın içinde altın), "çift tahrir" ve "zerefşan" (altın serpme) olarak sayılabilir.
Bu sanatın icrasında kullanılan başlıca malzemeler şunlardır:
- Altın Varak: Çok ince yapraklar halinde hazırlanmış saf altın, tezhip sanatının en önemli süsleme malzemesidir.
- Boyalar: Doğal pigmentlerden elde edilen toprak ve bitkisel boyalar kullanılır. Mavi, yeşil, kırmızı, lacivert ve altın tonları sıkça tercih edilir.
- Kağıt: Özel olarak hazırlanan, asitsiz ve kaliteli "aharlı" kağıtlar kullanılır.
- Fırçalar: Çok ince uçlu, hassas işler için uygun, genellikle samur tüyünden yapılmış fırçalar tercih edilir.
- Mühre: Altın varak veya boyaların parlatılması için kullanılan kemik ya da akik taşından yapılmış cilalama aletidir.
Tezhip sanatı, estetik ve kültürel anlamda İslam medeniyetinin önemli bir parçası olarak varlığını sürdürmekte, geleneksel tarzın yanı sıra modern yorumlarla da günümüzde yaşatılmaktadır.