Pekiştirme Nedir?
Pekiştirme, davranışçı psikolojinin temel kavramlarından biridir ve bir davranışın gelecekte tekrar edilme olasılığını artırmak amacıyla uygulanan yöntemleri ifade eder. Bu süreç, bireylerin veya organizmaların çevreleriyle etkileşimleri sonucunda davranışlarının nasıl şekillendiğini açıklar. Pekiştirme, istenen davranışların sıklığını artırmak için kullanılır ve genellikle bir uyarıcının ortama eklenmesi veya ortamdan çıkarılması yoluyla gerçekleşir.
Pekiştirme Türleri
Pekiştirme, temel olarak iki ana türe ayrılır: olumlu pekiştirme ve olumsuz pekiştirme.
1. Olumlu Pekiştirme
- Tanım: Olumlu pekiştirme, istenen bir davranışın ardından ortama hoş bir uyarıcının (ödülün) eklenmesiyle o davranışın gelecekte tekrar edilme olasılığının artırılmasıdır. “Olumlu” terimi, bir şeyin ortama eklenmesini ifade eder.
- Örnekler:
- Bir öğrencinin ödevini zamanında teslim ettiğinde öğretmeninden övgü alması, öğrencinin ödevlerini zamanında yapma davranışını pekiştirir.
- Bir çocuğun ev işlerine yardım ettiğinde ebeveyninden ödül alması, çocuğun yardım etme davranışını artırır.
- Bir çalışanın satış hedeflerini tutturduğunda ikramiye alması, çalışanın performansını sürdürmesini sağlar.
2. Olumsuz Pekiştirme
- Tanım: Olumsuz pekiştirme, istenen bir davranışın ardından ortamdaki hoş olmayan veya itici bir uyarıcının ortadan kaldırılmasıyla o davranışın gelecekte tekrar edilme olasılığının artırılmasıdır. Burada “olumsuz” terimi, bir şeyin ortamdan çıkarılmasını ifade eder, “kötü” anlamına gelmez.
- Örnekler:
- Bir öğrencinin öğretmeni tarafından azarlanmaktan kaçınmak için ödevlerini sürekli zamanında tamamlaması. Azarlanma durumunun ortadan kalkması, ödev yapma davranışını pekiştirir.
- Baş ağrısı çeken bir kişinin ilaç alarak ağrısını dindirmesi. Ağrının ortadan kalkması, ilaç alma davranışını pekiştirir.
- Emniyet kemeri takıldığında arabadaki rahatsız edici sesin kesilmesi, emniyet kemeri takma davranışını pekiştirir.
Pekiştirme ve Ceza Arasındaki Fark
Pekiştirme ve ceza kavramları sıklıkla karıştırılsa da, temel bir farkları vardır: Pekiştirme, bir davranışın gelecekteki sıklığını artırmayı hedeflerken; ceza, bir davranışın gelecekteki sıklığını azaltmayı hedefler.
Etkili Pekiştirmenin İlkeleri
Pekiştirmenin etkili olabilmesi için bazı ilkelere dikkat etmek gerekir:
- Hemen Sunum: Pekiştireç, istenen davranışın hemen ardından sunulmalıdır. Bu, bireyin davranış ile pekiştireç arasında bir bağ kurmasını sağlar.
- Davranışa Bağlılık: Pekiştireç yalnızca hedef davranışa bağlı olarak verilmelidir.
- Motive Edicilik: Kullanılan pekiştireç, birey için gerçekten motive edici ve değerli olmalıdır.
Pekiştirme Tarifeleri
Pekiştirme tarifeleri, pekiştireçlerin ne zaman ve nasıl verileceğini belirleyen stratejik planlardır. Sürekli pekiştirme (her davranışın pekiştirilmesi) ve aralıklı pekiştirme (davranışın bazen pekiştirilmesi) gibi türleri bulunur. Aralıklı pekiştirme, sabit oranlı, değişken oranlı, sabit zaman aralıklı ve değişken zaman aralıklı olarak alt kategorilere ayrılır. Özellikle yeni bir davranış öğretilirken sürekli pekiştirme etkili iken, davranışın sürdürülebilirliği için aralıklı pekiştirme daha dirençli sonuçlar verir.
Pekiştirme, B.F. Skinner tarafından geliştirilen edimsel koşullanma teorisinin merkezinde yer alır ve eğitimden terapiye, iş hayatından günlük yaşama kadar birçok alanda davranışları şekillendirmek ve geliştirmek için yaygın olarak kullanılır.