Medrese Nedir?
Medrese, İslam medeniyetinde orta ve yükseköğretimin yapıldığı köklü eğitim kurumlarının genel adıdır . Arapça "ders" (dirâse) kökünden türeyen bu kelime, "ders verilen yer" anlamına gelir . Medreseler, yüzyıllar boyunca İslam dünyasında ilim ve irfanın merkezi olmuş, dini ve pozitif bilimleri bir arada sunarak toplumun çeşitli alanlarında ihtiyaç duyulan nitelikli insan gücünü yetiştirmiştir .
Tarihsel Gelişimi
İslam eğitim tarihinde medreselerin ilk örnekleri, müstakil binalar olmaktan ziyade, Mescid-i Nebevî ve burada bulunan Suffe gibi mekanlarda ortaya çıkmıştır . Kur'an öğretiminin yapıldığı "dârülkurrâ" adı verilen evler de medreselerin doğuşunda bir başlangıç olarak kabul edilir .
- İlk Kurumsal Medreseler: Devlet eliyle kurulan ilk medreseler, 10. yüzyılın sonlarına doğru Karahanlılar döneminde, özellikle 1066 yılında Semerkant'ta Tamgaç Han tarafından inşa edilen medrese ile görülür .
- Büyük Selçuklular ve Nizamiye Medreseleri: Medrese geleneği, Büyük Selçuklu Devleti zamanında Vezir Nizamülmülk tarafından 1067 yılında Nişabur ve Bağdat'ta kurulan Nizamiye Medreseleri ile zirveye ulaşmıştır . Bu medreseler, sonraki dönem medreselerine teşkilat, idare, vakıf ve program yönünden model olmuştur .
- Anadolu Selçukluları: Anadolu'daki ilk medrese, Danişmentliler tarafından Tokat Niksar'da açılan Yağıbasan Medresesi'dir . Anadolu Selçuklu medreselerinde Hadis (Konya İnce Minareli Medrese), Fıkıh (Konya Sırçalı Medrese), Tıp (Kayseri Çifte Medrese) ve Astronomi (Kırşehir Cacabey Medresesi) gibi alanlarda ihtisaslaşma görülmüştür .
- Osmanlı Dönemi: Osmanlı Devleti'ndeki ilk medrese, 1330-1331 yıllarında Orhan Gazi tarafından İznik'te kurulmuştur . İstanbul'un fethinden sonra Fatih Sultan Mehmed, Sahn-ı Semân medreselerini (1463-1471) ve Kanuni Sultan Süleyman da Süleymaniye Medreselerini (1550-1557) inşa ettirerek Osmanlı eğitim sistemini zirveye taşımıştır .
Eğitim Amacı ve Müfredat
Medreselerin temel amacı, öğrencilere İslam ilimlerini ve temel bilimleri öğreterek toplumun ihtiyaç duyduğu ilim adamlarını yetiştirmekti . Medreselerde ders verenlere "müderris", yardımcılarına "muid", öğrencilere ise "danışmend", "softa" veya "talebe" denirdi .
Müfredat, başlangıçta Kur'an, Hadis, Tefsir, Fıkıh, Kelam gibi dini ilimlere ağırlık verirken , Nizamiye medreseleriyle birlikte mantık, matematik, astronomi, tıp, fizik, kimya ve felsefe gibi pozitif bilimler de programa dahil edilmiştir . Mezun olan öğrenciler müftü, kadı, hekim, matematikçi ve astronom gibi çeşitli mesleklerde görev alabilmekteydi .
Mimari Yapısı ve Hiyerarşisi
Medrese binaları genellikle dershane, öğrenci odaları (hücreler), avlu, kuyu veya şadırvan gibi bölümlerden oluşurdu . Anadolu'da kubbeli ve eyvanlı avlulu olmak üzere iki ana mimari tip gelişmiştir .
Osmanlı medrese sistemi, müderrislerin günlük ücretlerine göre basamak basamak yükselen hiyerarşik bir yapıya sahipti . Bu dereceler "Yirmili", "Otuzlu", "Kırklı", "Hariç Ellili", "Dahil Ellili", "Sahn-ı Semân", "Altmışlı" ve "Süleymaniye" gibi isimlerle anılırdı . Müderrisler, bu hiyerarşik düzene göre terfi eder ve atanırlardı .
Son Dönemleri ve Kapatılması
Tanzimat Dönemi'nde yeni mesleki okulların açılmasıyla medreseler, zamanla sadece din eğitimi verilen kurumlar haline gelmiştir . Türkiye Cumhuriyeti'nin kurulmasının ardından, 3 Mart 1924 tarihli Tevhid-i Tedrisat Kanunu ile tüm medreseler kapatılmıştır .