HNO3 Nedir?
HNO3, kimyasal formülüyle bilinen nitrik asidin kısaltmasıdır. Halk arasında yaygın olarak “kezzap” adıyla anılan bu madde, güçlü ve aşındırıcı bir inorganik asittir. Saf hali renksiz bir sıvı olmasına rağmen, zamanla azot oksitleri ve suya ayrışması nedeniyle sarı bir renk alabilir.
Piyasada genellikle %68 konsantrasyonunda bulunur ve bu çözelti “derişik nitrik asit” olarak adlandırılır. %86'dan fazla HNO3 içeren çözeltiler “dumanlı nitrik asit” olarak bilinir ve azot dioksit miktarına bağlı olarak kırmızı veya beyaz dumanlı nitrik asit olarak da tanımlanabilir.
Fiziksel ve Kimyasal Özellikleri
- Görünüm ve Koku: Saf nitrik asit renksizdir, ancak sarımsı veya kahverengimsi olabilir. Keskin, boğucu ve karakteristik bir kokuya sahiptir.
- Asitlik: Son derece kuvvetli bir asittir ve pH değeri 1'dir. Sulu çözeltilerinde H+ iyonu vererek asidik özellik gösterir.
- Aşındırıcılık: Metalleri çözebilen ve organik maddelerle şiddetli reaksiyona girebilen oldukça aşındırıcı bir maddedir.
- Oksitleyici Özellik: Güçlü bir oksitleyici ajandır. Bu özelliği sayesinde birçok kimyasal reaksiyonda, özellikle nitrasyon işlemlerinde kullanılır.
- Yoğunluk ve Kaynama Noktası: 20 °C'de yoğunluğu yaklaşık 1.41 g/cm³'tür (%68'lik çözelti için). %68 saflıktaki çözeltisi 121 °C'de kaynar.
- Çözünürlük: Su ile tamamen karışabilir ve çözündüğünde ısı açığa çıkarır.
Kullanım Alanları
Nitrik asit, geniş bir endüstriyel ve laboratuvar kullanım yelpazesine sahiptir:
- Gübre Üretimi: En önemli kullanım alanı, amonyak ile nötralize edilerek amonyum nitrat gibi azotlu gübrelerin üretimidir. Bu gübreler, bitkilerin azot ihtiyacını karşılamada hayati rol oynar.
- Patlayıcı Maddeler: Trinitrotoluen (TNT) ve nitrogliserin gibi patlayıcıların üretiminde kritik bir bileşendir.
- Metal İşleme: Metallerin temizlenmesi, pas, oksit ve kireç birikintilerinin giderilmesi, yüzey işlemlerinde ve değerli metallerin (altın, gümüş) saflaştırılmasında kullanılır.
- Organik Sentez: Organik bileşiklere nitro grubu eklenmesi (nitrasyon) yoluyla ilaçlar, boyalar ve pestisitler gibi çeşitli kimyasal ürünlerin sentezinde kullanılır.
- Diğer Kullanımlar: Su arıtma tesislerinde pH dengeleme, bazı ev temizlik ürünlerinin üretiminde ve ahşabın yapay yaşlandırılması gibi alanlarda da faydalanılır.
Güvenlik Önlemleri
Nitrik asit, güçlü aşındırıcı ve oksitleyici özellikleri nedeniyle son derece tehlikeli bir maddedir. Kullanımında ve depolanmasında ciddi güvenlik önlemleri alınmalıdır:
- Cilt ve Göz Teması: Ciddi kimyasal yanıklara ve göz hasarına yol açar. Temas halinde derhal bol su ile en az 15 dakika yıkanmalı ve tıbbi yardım alınmalıdır.
- Soluma: Buharları solunum yollarında tahrişe, öksürüğe, boğaz ağrısına ve nefes darlığına neden olabilir; hatta pulmoner ödeme yol açabilir. İyi havalandırılmış ortamlarda ve maske kullanılarak çalışılmalıdır.
- Kişisel Koruyucu Ekipman (PPE): Nitrik asit ile çalışırken mutlaka koruyucu eldiven (PVC veya lastik), koruyucu gözlük ve yüz siperi kullanılmalıdır.
- Depolama: Yanıcı ve indirgeyici maddelerden uzak, sıkıca kapatılmış, iyi havalandırılmış ve kilit altında saklanmalıdır. Genellikle kahverengi cam şişelerde muhafaza edilir.
- Dökülmeler: Dökülme durumunda dökülen yer bol su ile yıkanmalı ve uygun emici maddelerle temizlenmelidir.