Yan Anlamın Tanımı ve Oluşumu
Türkçede bir sözcüğün temel (gerçek) anlamıyla ilişkisini tamamen koparmadan, zamanla kazandığı farklı anlamlara yan anlam denir. Sözcüğün gerçek anlamının dışında, ancak gerçek anlamıyla az çok yakınlık taşıyan bu yeni anlamlar, genellikle yakıştırma veya benzerlik ilgisiyle ortaya çıkar. Yan anlamlar, temel anlamla birlikte sözcüğün gerçek anlam kümesini oluşturur.
Yan Anlamın Özellikleri
- Sözcüğün temel anlamıyla arasında bir bağlantı, bir çağrışım bulunur. Bu bağlantı genellikle şekil, işlev veya konum benzerliğine dayanır.
- Temel anlamdan tamamen uzaklaşmaz, aksine onun bir uzantısı veya türevi gibidir.
- Dilin zenginleşmesine ve anlatım gücünün artmasına katkıda bulunur.
Yan Anlam ve Mecaz Anlam Arasındaki Fark
Yan anlam, sıklıkla mecaz anlam ile karıştırılsa da aralarında önemli bir fark vardır.
- Yan Anlamda: Sözcük, temel anlamıyla olan bağlantısını tamamen yitirmez. Genellikle bir benzetme, yakıştırma veya işlevsel bir ilişki söz konusudur. Örneğin, “insan ayağı” temel anlam iken, “masanın ayağı” veya “köprünün ayağı” yan anlamdır; çünkü masanın veya köprünün alt kısmının şekil veya işlev olarak insan ayağına benzetilmesi söz konusudur.
- Mecaz Anlamda: Sözcük, temel anlamından tamamen uzaklaşır ve yepyeni, bağımsız bir anlam kazanır. Temel anlamla arasında hiçbir doğrudan ilişki kalmaz. Örneğin, “kalbi kırılmak” ifadesindeki “kırılmak” kelimesi, fiziksel bir kırılmadan tamamen farklı, duygusal bir durumu ifade eder ve temel anlamıyla bağlantısı kopmuştur.
Yan Anlam Örnekleri
Günlük dilde sıkça karşılaştığımız yan anlam örnekleri şunlardır:
- Göz: İnsan organı (temel anlam) iken, “iğnenin gözü”, “çantanın gözü” veya “masanın gözü” ifadelerinde yan anlamda kullanılır.
- Baş: Canlının kafası (temel anlam) iken, “köprübaşı”, “ustabaşı” veya “toplu iğnenin başı” ifadelerinde yan anlam taşır.
- Kanat: Kuşun uçmasını sağlayan organ (temel anlam) iken, “uçağın kanadı” ifadesinde yan anlamdadır.
- Boğaz: İnsan boğazı (temel anlam) iken, “şişenin boğazı” veya “İstanbul Boğazı” ifadelerinde yan anlamda kullanılır.
- Sırt: İnsan vücudunun arka kısmı (temel anlam) iken, “dağın sırtı” veya “köyün sırtları” ifadelerinde yan anlam kazanır.
- Düşmek: Yere düşmek (temel anlam) iken, “pantolon düşmek”, “kar düşmek” veya “dolar düşmek” gibi kullanımlarda yan anlamdadır.
Bu örnekler, kelimelerin temel anlamlarından yola çıkarak nasıl yeni anlamlar kazanabildiğini ve dilin ne kadar esnek bir yapıya sahip olduğunu açıkça göstermektedir.