Deontolojiye Giriş
Deontoloji, ahlak felsefesinde, bir eylemin ahlaki değerinin, o eylemin sonuçlarından ziyade, belirli kurallara ve ilkelere uygun olup olmamasına dayandığını savunan normatif bir etik teorisidir. Bu yaklaşım, genellikle görev, yükümlülük veya kurallara dayalı etik olarak tanımlanır. Deontolojik etik, eylemlerin doğasında var olan doğruluğun veya yanlışlığın, sonuçlarından daha önemli olduğunu vurgular.
Deontolojinin Kökenleri ve Temel İlkeleri
“Deontoloji” terimi, ilk olarak İngiliz filozof Jeremy Bentham tarafından ödev temelli ahlak bilimlerini ifade etmek üzere kullanılmıştır. Daha sonra C. D. Broad, 1930 tarihli “Five Types of Ethical Theory” adlı kitabında bu terimi günümüzdeki uzmanlaşmış anlamıyla kullanmıştır. Deontoloji, eylemlerin kendisinin doğası itibarıyla iyi ya da kötü olduğunu ve bu nedenle yapılması gereken (ya da yapılmaması gereken) eylemler hakkında olduğunu belirtir. Bu, eylemleri sonuçlarının iyi olup olmadığına göre yargılayan sonuççuluk (konsekyansiyalist) teorilerinin tam tersidir.
Immanuel Kant ve Kategorik İmperatif
Deontolojik etiğin en bilinen ve etkili formülasyonlarından biri, Immanuel Kant tarafından geliştirilen Kantçı etiktir. Kant'a göre, ahlaki eylemlerin temelinde “ödev” yatar ve bu ödev, koşulsuz bir buyruk olan “kategorik imperatif” ile ifade edilir. Kategorik imperatifin temel formülasyonlarından biri, eyleminin maksiminin (ilkesinin) evrensel bir yasa olmasını isteyebileceğin şekilde hareket etmektir. Yani, bir eylemin ahlaki olup olmadığını belirlemek için, herkesin aynı durumda aynı şekilde davranmasını isteyip istemeyeceğimize bakmalıyız. Kant ayrıca, insanlığa, ister kendi kişiliğinde ister başkasının kişiliğinde olsun, asla sadece bir araç olarak değil, her zaman bir amaç olarak davranılması gerektiğini de belirtir.
Diğer Deontolojik Yaklaşımlar
Kantçı etik dışında da çeşitli deontolojik yaklaşımlar bulunmaktadır:
- İlahi Emir Teorisi: Bazı deontologlar, bir eylemin Tanrı'nın doğru olduğuna hükmettiği için doğru olduğuna inanır.
- Ross'un Deontolojik Çoğulculuğu: W. D. Ross, Kant'ın monistik deontolojisine itiraz ederek, neyin doğru olduğunu belirleyen çok sayıda ilkel görev olduğunu savunur. Bu görevler arasında sadakat, telafi, şükran, adalet, iyilikseverlik, kendini geliştirme ve başkalarına zarar vermeme gibi ilkeler yer alır.
Deontolojinin Uygulama Alanları
Deontoloji, özellikle meslek etiği alanında önemli bir yer tutar. Örneğin, tıp deontolojisi, hekimlerin mesleklerini uygularken uymaları gereken ahlaki değerleri ve etik kuralları inceler. Bu, hastaların haklarına saygı gösterme, gizliliği koruma ve zarar vermeme gibi temel ilkeleri içerir. Hükümetler de, vatandaşların uyması gereken belirli kurallar dizilerini belirlerken deontolojik yaklaşımlardan faydalanabilir.
Sonuç
Deontoloji, ahlaki kararlar alırken eylemlerin içsel doğruluğuna ve görevlere odaklanarak, sonuçların ötesinde bir etik çerçeve sunar. Bu yaklaşım, bireylerin ve kurumların belirli ahlaki yükümlülüklere bağlı kalmasını sağlayarak, etik davranışın temelini oluşturur. Ancak, bazı eleştirmenler, deontolojinin belirli durumlarda esneklik eksikliği gösterebileceğini ve bazen çelişen görevler arasında seçim yapmayı zorlaştırabileceğini belirtir.