Yapım Eki Nedir?

Yapım Eki Nedir?

Türkçede kelime türetmenin temel yollarından biri olan yapım ekleri, bir sözcüğün köküne veya gövdesine eklenerek o sözcüğün anlamını ve bazen de türünü değiştiren eklerdir. Bu ekler sayesinde dildeki mevcut kelimelerden yepyeni anlamlara sahip sözcükler oluşturulur. Yapım eki alan bir kelimeye “türemiş kelime” veya “gövde” adı verilir.

Yapım eklerinin en belirgin özelliği, eklendiği kelimenin anlamını tamamen değiştirmesi ve yeni bir kavram ortaya çıkarmasıdır. Bu yönüyle, kelimenin sadece cümle içindeki görevini belirleyen çekim eklerinden ayrılırlar. Yapım ekleri, genellikle çekim eklerinden önce gelir ve kelimenin yapısını kökten değiştirir.

Yapım Eklerinin Görevleri ve Çeşitleri

Türkçede yapım ekleri, türettikleri kelimenin türüne göre dört ana başlık altında incelenir:

• 1. İsimden İsim Yapan Ekler

  İsim köklerine veya isim gövdelerine gelerek yeni bir isim türeten eklerdir. Türetilen yeni isim, kök ile anlamca ilişkili olsa da farklı bir kavramı ifade eder.

  • -lık / -lik / -luk / -lük: Yer, meslek, araç, soyut kavram isimleri yapar.
    Örnekler: göz-lük, kömür-lük, çocuk-luk, öğretmen-lik.
  • -cı / -ci / -cu / -cü: Meslek, alışkanlık, sahiplik bildirir.
    Örnekler: simit-çi, yol-cu, göz-cü.
  • -lı / -li / -lu / -lü: Aitlik, özellik, durum bildirir.
    Örnekler: ev-li, su-lu, Ankaralı, saygı-lı.
  • -sız / -siz / -suz / -süz: Yokluk, eksiklik bildirir.
    Örnekler: para-sız, tuz-suz, ev-siz.
  • -daş / -deş: Ortaklık, benzerlik bildirir.
    Örnekler: arka-daş, çağ-daş, meslek-taş.

• 2. İsimden Fiil Yapan Ekler

  İsim köklerine veya isim gövdelerine gelerek fiil türeten eklerdir. Bu ekler, isim soylu bir kelimeyi eylem bildiren bir kelimeye dönüştürür.

  • -la / -le: Bir işi yapma, bir duruma getirme anlamı katar.
    Örnekler: baş-la-, su-la-, temiz-le-.
  • -al / -el: Bir duruma gelme, olma anlamı katar.
    Örnekler: çoğ-al-, dar-al-, düz-el-.
  • -ar / -er: Genellikle renk isimlerinden fiil yapar.
    Örnekler: ağ-ar-, boz-ar-, mor-ar-.

• 3. Fiilden İsim Yapan Ekler

  Fiil köklerine veya fiil gövdelerine gelerek isim türeten eklerdir. Eylem bildiren bir kelimeden yeni bir varlık, kavram veya durum ismi oluşturur.

  • -gi / -gı / -gu / -gü: Soyut isimler türetir.
    Örnekler: sev-gi, bil-gi, duy-gu.
  • -ıcı / -ici / -ucu / -ücü: İş yapanı veya aracı bildirir.
    Örnekler: yaz-ıcı, gör-ücü, okuy-ucu.
  • -acak / -ecek: Gelecekteki bir işi veya aracı bildirir.
    Örnekler: yiyecek, içecek, aç-acak.
  • -ış / -iş / -uş / -üş: Fiil ismi yapar.
    Örnekler: gül-üş, bak-ış, koş-uş.
  • -k: Fiilden isim türetir.
    Örnekler: dile-k, yan-ık, ışık.

• 4. Fiilden Fiil Yapan Ekler

  Fiil köklerine veya fiil gövdelerine gelerek yeni bir fiil türeten eklerdir. Bu ekler, fiilin anlamını veya çatısını değiştirir.

  • -dır / -dir / -dur / -dür / -tır / -tir / -tur / -tür: Ettirgenlik (yaptırma) anlamı katar.
    Örnekler: yaz-dır-, oku-t-, sev-dir-.
  • -l / -il / -ıl / -ul / -ül: Edilgenlik veya dönüşlülük anlamı katar.
    Örnekler: yaz-ıl-, gör-ül-, yıka-n-.
  • -ş / -ış / -iş / -uş / -üş: İşteşlik (birlikte veya karşılıklı yapma) anlamı katar.
    Örnekler: gör-üş-, gül-üş-, selam-laş-.

Yapım ekleri, Türkçenin zenginliğini ve ifade gücünü artıran, kelime hazinesini sürekli genişleten dinamik bir yapıya sahiptir.