Kara Veba'nın Tanımı ve Kökeni
Kara Veba, insanlık tarihinde kaydedilen en ölümcül salgınlardan biri olarak bilinen, Yersinia pestis bakterisinin neden olduğu akut, şiddetli ve bulaşıcı bir hastalıktır. Bu pandemi, özellikle 1346-1353 yılları arasında Avrasya ve Kuzey Afrika'da etkili olmuş, Avrupa'da zirveye ulaşmıştır. Hastalığın adı, Latince "atra mors" (korkunç ölüm) ifadesindeki "atra" kelimesinin hem korkunç hem de kara anlamına gelmesi ve ciltte oluşan kararmalar nedeniyle sonraki yüzyıllarda "Kara Ölüm" olarak adlandırılmıştır.
Hastalığın Yayılışı ve Nedenleri
Kara Veba'nın Orta Asya veya Doğu Asya'da ortaya çıktığı düşünülmektedir. İpek Yolu gibi ticaret yolları aracılığıyla batıya, Kırım'a ve oradan da Ceneviz ticaret gemileriyle Avrupa'ya taşınmıştır. Hastalığın ana etkeni, 1894 yılında Alexandre Yersin tarafından keşfedilen Yersinia pestis bakterisidir. Bu bakteri, genellikle kara sıçanlar gibi kemirgenler üzerinde yaşayan pireler tarafından insanlara bulaşır. Ancak, pnömonik veba formunda kişiden kişiye solunum yoluyla da yayılabildiği bilinmektedir.
Kara Veba Türleri ve Belirtileri
Veba hastalığının başlıca üç türü bulunmaktadır:
- Hıyarcıklı Veba (Bubonik Veba): En yaygın görülen türdür. Enfekte pire ısırığı sonrası lenf düğümlerinde (kasık, koltuk altı, boyun) ağrılı şişlikler, yani hıyarcıklar (bubonlar) oluşur. Bu hıyarcıklar elma veya yumurta büyüklüğüne ulaşabilir ve kararma gösterebilir. Diğer belirtiler arasında ani başlayan ateş, titreme, baş ağrısı, halsizlik ve kas ağrıları yer alır.
- Pnömonik Veba: Akciğerleri etkileyen ve en ölümcül türlerden biridir. Kişiden kişiye solunum yoluyla bulaşabilir. Belirtileri arasında yüksek ateş, titreme, nefes darlığı, öksürük ve kanlı balgam bulunur.
- Septisemik Veba: Bakterilerin doğrudan kan dolaşımına yayılmasıyla ortaya çıkar. Hızla ilerler ve tedavi edilmezse ölümcüldür. Belirtileri arasında yüksek ateş, titreme, aşırı halsizlik, karın ağrısı, ishal, kusma, iç kanama ve özellikle el-ayak parmakları ile burunda doku kararması (kangren) görülebilir.
Tarihi Etkileri ve Günümüzdeki Durumu
Kara Veba, 14. yüzyılda Avrupa nüfusunun %30 ila %60'ını, yani yaklaşık 25 ila 50 milyon insanı öldürmüştür. Bu durum, kıtlıklar, isyanlar, sosyal ve ekonomik çalkantılar gibi derin sonuçlara yol açmıştır. Avrupa nüfusunun 1300 yılındaki seviyesine ulaşması 1500'lü yılları bulmuştur. Günümüzde veba, antibiyotiklerle tedavi edilebilen bir hastalıktır ve erken teşhis ile tedavi hayati önem taşır. Dünya genelinde nadir görülse de, Afrika, Asya ve Amerika'nın bazı kırsal bölgelerinde hala vakalar bildirilmektedir.